3. Degradacja wartości i redukcja osobowości pod wpływem wojny.

a) Tadeusz Borowski

• „Proszę państwa do gazu"

• „Dzień na Harmenzach"

• „U nas w Auschwitzu"

Tadeusz Borowski należał do pokolenia Kolumbów. W lutym 1943 został aresztowany i przeszło dwa lata przebywał w obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu, Dantmergen i Dachm. Dzięki temu bardzo dobrze poznał realia obozowe, stosunki tam panujące i mógł przekazać swoje doświadczenia innym ludziom, którzy nie mieli do czynienia z okrucieństwem okupanta. W zbiorach opowiadań autor przedstawia świat „zlagrowany". Obóz, to dla Borowskiego miejsce, w którym nie tylko się umiera, ale także trzeba żyć. Niestety życie obozie możliwe jest dopiero po odrzuceniu wszelkich kryteriów moralnych. Autor celowo przedstawia sytuacje, w których człowiek przystosowuje się do warunków obozowych, musi się z nimi pogodzić, nie może ich klasyfikować według zasad etycznych.

• W opowiadaniach panuje przeświadczenie o klęsce współczesnej cywilizacji i kultury, spowodowanej wojną. Wojna, to katastroficzne wydarzenie, które na trwałe odciska piętno na psychice człowieka, wrażliwość zmienia w zobojętnienie, miłość w fizjologiczną uciechę, a wiarę w Boga w zwątpienie.

• Człowiek zlagrowany jest bezsilny wobec otaczającej go śmierci oraz masowej zagłady i zbrodni. Jest zobojętniały na ból, rozpacz i cierpienie, upadły moralnie oraz fizycznie. Poza tym egoistycznie broni swego życia.

• Bohater opowiadań borowskiego, Tadeusz, uświadomił sobie, że tylko bezwzględność wobec innych pozwoli mu przetrwać, znaleźć miejsce w społeczeństwie obozowym.

• Rzeczywistość obozowa jest pełna przemocy, a rozgraniczenie między ludźmi, którzy w niej uczestniczą, jest proste:

  - to mocni i słabi,

  - ci, którzy gwałt zadają, i ci, którzy mu ulegają.

• Borowski przedstawia obóz jako miejsce, gdzie można żyć, a nawet można sie nieźle urządzić. Nie ma tu jednak miejsca na litość czy poczucia moralności. Szansę przeżycia ma jedynie ten, któremu nie są obce: fałsz, zakłamanie i zdrada oraz ten, który myśli kategoriami życia obozowego i potrafi przystosować się do praw rządzących życiem w obozie.

• Bohater opowiadań radzi sobie w obozie całkiem nieźle, a to dzięki pracy w służbach medycznych. Jedynym uczuciem, jakie przetrwało u niego, jest miłość do dziewczyny, a jedynym motorem jego działań jest chęć przetrwania. Chcąc jednak przetrwać, musiał przystosować się do istniejących warunków, zaakceptować śmierć i okrucieństwo. Zdobyć jedzenie oraz leki, a także nie dać się zabić - oto jego cel.

• Model człowieka przedstawiany przez Borowskiego jest obrazem naturalistycznym. Opisani przez autora więźniowie obozów zdegradowani są do poziomu zwierząt.

  „Głód jest wtedy prawdziwy, gdy człowiek patrzy na drugiego człowieka, jak na obiekt do zjedzenia."

• Walkę o byt wygrywa silniejszy i sprytniejszy. W obozie przetrwa ten, kto potrafi kraść i oszukiwać, pozostawać obojętnym na głód, cierpienie i śmierć innych, zapomnieć o podstawowych wartościach, takich jak: litość, miłość, przyjaźń.

Ilustracją powyższych refleksji autora jest opis następującej sytuacji w opowiadaniu

„U nas w Auschwitzu": „Nadeszło DAL": dziesiątki innych ......... i czekały przed bramą: dziesięć tysięcy mężczyzn. I wtedy z FUL-m nadjechały samochody pełne nagich kobiet. Kobiety wyciągały ramiona i krzyczały: „Ratujcie nas! Jedziemy do gazu! Ratujcie nas!" 3 przejechały koło nas w głębokim milczeniu dziesięciu tysięcy mężczyzn. Ani jeden człowiek się nie poruszył, ani jedna ręka nie podniosła się. Bo żywi zawsze maja rację przeciw umarłym." ⁽⁸⁾

• Jednym z najbardziej wstrząsających opowiadań obozowych jest utwór „Proszę państwa do gazu". Utwór zaczyna się opisem akcji odwszawiania. Wszyscy chodzą nago, ponieważ ubrania są dezynfekowane w roztworze cyklonu, który znakomicie truł wszy w ubraniach i ludzi w komorze gazowej. Obóz jest ........... zamknięty, komanda nie pracują, więc od rana czeka się na obiad, je się żywność z paczek, odwiedza się przyjaciół. Narrator stwierdza, iż więźniowie pozbawieni są nawet codziennej „rozrywki", ponieważ nie nadchodzą nowe transporty i droga do krematorium jest pusta.

• Szokująca jest też scena, kiedy Tadeusz poszedł na rampę pracować przy rozładunku transportu, aby w ten sposób zorganizować trochę jedzenia, czy coś potrzebnego do ubrania. Przed rozpoczęciem pracy inny więzień mu radzi:

  „Forsy nie bierz, bo może być rewizja. Zresztą na cholerę ci forsa i tak masz co jeść. Ubrania też nie bierz, bo to podejrzenie o ucieczkę. Koszulę bierz, ale tylko jedwabną z kołnierzykiem." ⁽¹⁰⁾

• W opowiadaniu „Dzień na Harmenzach" stary Becher opowiada o tym, ze zabił własnego syna za kradzież chleba:

  „Mój syn kradł, to go zabiłem."

• Ludzie robią wszystko, by tylko nie narazić się esesmanom. Przykładem tego jest moment, gdy syn wpycha własnego ojca do komory gazowej.

b) Gustaw Herling - Grudziński

• „Inny świat"

Autor ukazuje zarówno sowiecki obóz pracy, jak i wpływ łagrów na psychikę i kodeks etyczno - moralny więźniów. Rozdziały utworu przynoszą opis funkcjonowania obozowych instytucji, mechanizmów rządzących życiem więźniów, którzy musieli zapomnieć o wartościach, jakie dotychczas wyznaczały granice ich postępowania. Grudziński opisuje prace degradacji człowieczeństwa, kradzieże i donosy na współwięźniów. Zjawiska powszechne w obozie:

• kobiety za kromkę chleba sprzedają swoje ciało,

• żydowski architekt składa fałszywe zeznania obciążające czterech Niemców i przyczynia sie do ich rozstrzelania,

• walka o życie kosztem innych więźniów: kradnie się odzienie, wyrywa z rąk ostatnią skórkę chleba ...

Wojna w żadnym wypadku nie jest czymś pozytywnym. Niesie z sobą cierpienie, a przede wszystkim śmierć. Powoduje degradację cech społeczeństwa, to, ze ludzie przestają sobie ufać, każdy podejrzewa każdego o donosicielstwo i zdradę. Wojna to katastrofalne wydarzenie, które na trwałe odciska piętno na psychice człowieka. Przez nią ludzie stają się całkiem inni niż przed wojną. Przestają byc ważne takie uczucia jak przyjaźń, miłość, litość czy zrozumienie. Człowiek okaleczony przez wojnę, już nigdy nie będzie mógł normalnie żyć i zawsze będzie nosił w sercu ranę pozostawioną przez te okrutne doświadczenie historyczne.

Bibliografia:

Badowska Alicja, Przedpełski Tomasz: Literatura wojenna. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa - Wrocław 1993

Bojaszewska Teresa: Literatura wojenna. Warszawa 1997

Borowski Tadeusz: Opowiadania. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1978

Bukczowski Kazimierz: Wojna i jej obrazowanie w literaturze różnych epok. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990

Herling - Grudziński Gustaw: Inny świat. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994

Krzyżanowski Jan: Historia literatury polskiej. Państwowy Instytut wydawniczy, Warszawa 1973

Przypisy:

1. T. Bojaczewska, Literatura wojenna, Warszawa 1997, s.7

2. op. cit., s. 31

3. K. Bukczowski, Wojna i jej obrazowanie w literaturze różnych epok. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990, s. 221

4. id. 2, s. 54

5. op. cit., s.120

6. op. cit., s. 276

7. id. 4, s. 256

8. T. Borowski, U nas w Auschwitzu, W: Opowiadania, warszawa 1978, s. 98

9. T. Borowski, Dzień Harmenzach, W: Opowiadania, warszawa 1978, s. 133

10. T. Borowski, Proszę państwa do gazu, W: Opowiadania, Warszawa 1978, s. 78